در پزشکی دردی وجود دارد به اسم درد فانتوم که دلیل بسیار عجیبی دارد. در گذشته، پژوهشگران تصور می کردند درد فانتوم پدیده ای نادر است، اما امروزه می دانیم که این درد بسیار رایج می باشد. برخی افراد پس از قطع عضو، دچار حالتی به نام “درد فانتوم” یا “درد خیالی”می شوند. طبق مقاله ای منتشرشده در سال ۲۰۲۲، حدود ۸۰ درصد از افرادی که عضو بدنشان قطع شده، این درد را تجربه می کنند.
در این مقاله بررسی می کنیم که درد فانتوم یعنی چی؟ این درد چگونه است، علت های احتمالی آن چیست و چه راه هایی برای درمان آن وجود دارد، با ما همراه باشید.
درد فانتوم چیست؟
درد فانتوم، دردی است که فرد در عضوی از بدنش احساس می کند که دیگر وجود ندارد؛ مثلاً عضوی که قطع شده است. این درد می تواند گاهی خفیف و گذرا یا اینکه دائمی و شدید باشد. در بیشتر موارد، این درد مدت کوتاهی پس از قطع عضو شروع می شود و با گذشت زمان کمتر می شود.
گاهی اوقات برای درمان سرطان هایی که اندام هایی مانند انگشتان، دست ها، پاها یا بازوها را درگیر می کنند، از جراحی قطع عضو استفاده می شود. وقتی عضوی از بدن برداشته می شود، مغز و سیستم عصبی ممکن است در تطبیق با این فقدان دچار مشکل شوند.
مغز برای یافتن عضوی که دیگر وجود ندارد سیگنال هایی ارسال می کند، اما پاسخی دریافت نمی کند. همین موضوع می تواند باعث ایجاد درد در افراد دچار قطع عضو شود.
درد فانتوم یا درد خیالی، با درد ناحیه ای که عمل جراحی انجام شده فرق دارد. درد استامپ (محل بریدگی) فقط در همان ناحیه ای است که اندام قطع شده، اما درد خیالی در بخشی از اندام احساس می شود که دیگر وجود ندارد.
درد فانتوم لیمب چه حسی دارد؟
درد فانتوم لیب (درد اندام خیالی) معمولاً شبیه به درد عصبی است. دردهای عصبی می توانند احساساتی مانند موارد زیر ایجاد کنند:
- سوزن سوزن شدن
- حس شوک الکتریکی
- دردهای تیرکشنده یا تیز
- سوزش
این نوع درد معمولاً در بخش هایی از بدن که از مرکز بدن دورتر هستند، شدیدتر احساس می شود. برای مثال، اگر دست فردی قطع شده باشد، ممکن است درد فانتوم به شکل دردی در انگشتان حس شود.
نظریه هایی دربارهٔ علت درد فانتوم
هیچ کس با قطعیت نمی داند چرا افراد قطع عضو شده دچار درد فانتوم می شوند، اما چند علت مختلف برای آن وجود دارد که بسیاری آن ها را پذیرفته اند:
- حافظه درد در عضو قطع شده
برخی پژوهشگران معتقدند که وقتی یک عضو به شدت آسیب می بیند و دیگر قابل ترمیم نیست، مغز به احساس آن درد عادت کرده است. حتی پس از قطع عضو، مغز همچنان همان نوع درد را حس می کند. انگار که مغز خاطره ای از آن درد دارد، چون این درد در ساختار عصبی مغز حک شده است. افرادی که پیش از قطع عضو دچار درد در آن ناحیه بوده اند، بیشتر احتمال دارد که درد فانتوم را تجربه کنند.
- تحریک دسته های عصبی
گاهی اوقات وقتی یک عضو از بدن قطع می شود، عصب هایی که در اطراف محل جراحی قرار دارند، ممکن است اشتباه عمل کنند یا تحریک شوند. این عصب ها همان هایی هستند که قبلاً تا انتهای دست یا پا امتداد داشتند. بعد از عمل جراحی، این عصب ها ممکن است به شکل توده های کوچکی دربیایند که به آن ها «نوروم» می گویند.
وقتی این نوروم ها فعال می شوند، مغز پیام های اشتباهی دریافت می کند و تصور می کند عصب هنوز سالم است. به همین دلیل فرد در عضوی که دیگر وجود ندارد، احساس درد می کند
- پلاستیسیته ناسازگار مغز
این نظریه به سازماندهی دوباره قشر مغز و ایجاد نوعی ناهماهنگی حسی، می پردازد. به بیان ساده تر، وقتی عضوی از بدن از دست می رود، بخشی از مغز که وظیفه پردازش احساسات آن عضو را داشته، بیکار نمی ماند و به تدریج توسط بخش های مجاور بدن اشغال می شود. همین تغییر باعث می شود پیام های حسی دچار ناهماهنگی شوند و مغز همچنان درد یا احساساتی را در ناحیه ای تجربه کند که دیگر وجود ندارد.
درد خیالی چگونه تشخیص داده می شود؟
برای درد فانتوم هیچ آزمایش یا اسکن خاصی وجود ندارد که بتواند آن را به طور دقیق نشان دهد. پزشکان معمولاً این درد را بر اساس توصیف ها و تجربه شخصی بیمار تشخیص می دهند. به همین دلیل، گفت وگوی کامل بیمار با پزشک بسیار مهم است.
البته ممکن است پزشک برای بررسی سلامت عمومی بدن، درخواست آزمایش های تکمیلی داشته باشد یا معاینات فیزیکی انجام دهد اما در نهایت، تشخیص اصلی درد فانتوم بر اساس حرف ها و احساسات خود بیمار است، چون هیچ تستی وجود ندارد که به طور مستقیم این درد را نشان دهد.
روش های درمان درد فانتوم
اگر کسی درد فانتوم را تجربه می کند، باید حتماً به پزشک مراجعه کند. درمان های متنوعی وجود دارد و معمولاً چند روش مختلف درمانی امتحان می شود تا بهترین نتیجه به دست آید. مهم این است که بیماران بدانند برای کاهش درد فانتوم راهکار وجود دارد.
درمان های درد فانتوم به دو دسته کلی دارویی و غیردارویی تقسیم می شوند. پزشکان معمولاً برای تسکین علائم، ترکیبی از این دو نوع درمان را به کار می برند. گزینه های درمانی شامل موارد زیر هستند:
- داروها
داروها با مسدود کردن سیگنال های درد به مغز یا نخاع عمل می کنند. این داروها شامل آمی تریپتیلین (نوعی داروی ضدافسردگی سه حلقه ای) و داروهای ضدتشنج مانند گاباپنتین و پره گابالین هستند. بسیاری از پزشکان برای کاهش احتمال درد فانتوم، بلافاصله پس از جراحی، دوز پیشگیرانه ای از دارو را تجویز می کنند.
- حواس پرتی روانی
انجام فعالیت های روزمره مانند کار، مطالعه، خواندن یا ورزش می تواند باعث پرت شدن حواس و کاهش علائم درد فانتوم شود.
- طب سوزنی
طب سوزنی، نوعی طب سنتی چینی است که در آن سوزن را در نقاط خاصی از بدن فرو می کنند تا به تعادل انرژی کمک کند. این روش ممکن است به تنظیم سیستم عصبی مرکزی و کاهش سیگنال های عصبی ناهماهنگ در اندام قطع شده کمک کند.
- ماساژ
ماساژ می تواند سیگنال های عصبی بیش فعال را آرام کرده و حساسیت آن ها را کاهش دهد. همچنین استفاده از پد گرم کننده یا کیسه یخ بر روی اندام باقی مانده می تواند درد فانتوم را کاهش دهد.
- واقعیت مجازی (VR) و آینه درمانی
یکی از روش های جالب و مؤثر برای کاهش درد فانتوم، استفاده از واقعیت مجازی و آینه درمانی است.
در روش واقعیت مجازی، بیمار با کمک یک هدست مخصوص، تصویری دیجیتالی از اندام از دست رفته خودش می بیند؛ مثلاً اگر پای فردی قطع شده باشد، در دنیای مجازی پای او کامل نمایش داده می شود. این تصاویر به مغز کمک می کنند باور کند عضو قطع شده هنوز سرجای خودش است و همین موضوع باعث آرام شدن سیگنال های عصبی و کاهش درد می شود.
آینه درمانی هم شبیه همین روش است. در این روش، یک آینه کنار بدن بیمار قرار می گیرد به طوری که تصویر دست یا پای سالم در آینه دیده شود. مغز با دیدن این تصویر فکر می کند هر دو دست یا پا سالم است. این «فریب دیداری» باعث می شود مغز سیگنال های درد را کمتر بفرستد و به مرور زمان درد کاهش پیدا کند.
- تصورسازی ذهنی
این روش شبیه VR و آینه درمانی است، با این تفاوت که بیمار فقط در ذهن خود وجود یا حرکت کردن اندام از دست رفته را تصور می کند. همین کار می تواند شدت درد یا احساس ناخوشایند را کمتر کند.
- روش های جراحی
یک نوع جراحی به نام کاشت عضله هدفمند (TMR) وجود دارد. در این روش، عصب های بریده شده به عضلات یا عصب های دیگر وصل می شوند تا مسیر جدیدی برای ارسال پیام به مغز بسازند. این کار کمک می کند پیام های اشتباه درد کمتر به مغز برسند.
روش دیگر، کاشت محرک های عصبی است. در این روش دستگاه های کوچکی نزدیک عصب ها قرار داده می شود که با ارسال سیگنال های الکتریکی، پیام های درد را مسدود کنند یا کاهش دهند. این روش معمولاً برای بیمارانی استفاده می شود که دردشان خیلی شدید است و از درمان های دیگر نتیجه نگرفته اند.
رهایی از درد فانتوم با دکتر نادری افشار
درد فانتوم می تواند زندگی را سخت و طاقت فرسا کند، اما خوشبختانه درمان های خوبی برای کنترل و کاهش آن وجود دارد. با روش های ترکیبی مثل دارو، فیزیوتراپی، آینه درمانی، واقعیت مجازی و حتی جراحی های پیشرفته، می توان این درد آزاردهنده را تا حد زیادی مهار کرد.
دکتر پویان نادری افشار متخصص کنترل درد و ستون فقرات در شهر اصفهان است که در درمان انواع دردهای مزمن، بدون نیاز به جراحی های سنگین تجربه فراوانی دارد. محل ویزیت ایشان در کلینیک درد اصفهان است و با تجهیزات پیشرفته، مشاوره تخصصی و روش های به روز، به بیماران کمک می کند تا از دردهای مزمن جسمانی مانند درد فانتوم خلاص شوند.
اگر شما یا یکی از عزیزانتان از درد فانتوم رنج می برید، همین حالا می توانید با شماره های درج شده در سایت تماس بگیرید تا اولین قدم را برای درمان این درد خیالی، بردارید.
